O fotografskoj seriji Osamdesete beogradskog umjetnika Srđana Veljovića piše Olga Manojlović Pintar
U decembru 2018., kada je otvorena izložbe Srđana Veljovića “Osamdesete”, u Galeriji Blok 45 na Novom Beogradu, ja sam priređivala stenografske beleške sa dva sastanka na kojima su članovi Udruženja španskih boraca razgovarali sa predstavnicima Predsedništva Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije. Srđan je javnosti predstavio seriju fotografija svojih prijatelja koju je uradio u periodu od avgusta 1983. do januara 1985. Ja sam pisala o neuspehu inicijative grupe jugoslovenskih komunista iz oktobra i novembra 1984. Srđan je pred javnost izneo fotografije mladih ljudi koji su sredinom osamdesetih godina “ulazili” u život, a ja mišljenja i stavove ljude “u poznim godinama”, koji su pokušali da ponude rešenje za “totalnu krizu” u zemlji o kojoj se u to vreme uveliko raspravljalo.
U najavi svoje izložbe, Srđan je opisao prostor u kome su njegove fotografije nastajale: “Blok 45, Naselje Sunca, realizovan kao utopistički, biopolitički projekat izveden na zalasku jugoslovenskog socijalizma, a koji se danas može smatrati utopijskim…”. Svoje fotografije je označio kao “dokument odrastanja jedne od poslednjih bezbrižnih generacija SFRJ, posebno u svetlu nastupajućih devedesetih”. Ja sam se u uvodnim napomenama svoje knjige fokusirala na vremenske koordinate i osamdesete sagledala kao liminalni period koji su u Jugoslaviji ispunjavale stalne tenzije i disputi, ali i brojni alternativni koncepti i ideje o mogućim načinima prekomponovanja države i društva, koji su promptno odbacivani, namerno sakrivani i na kraju nasilno zaboravljeni. U javnom polju ostali su upamćeni samo oni argumenti koji su osnaživali teze o neminovnosti raspada i predodređenosti na neuspeh ne samo jugoslovenske stvarnosti, već i jugoslovenske ideje.
Iz perspektive 21. veka, jasno je da su upravo 1980-ih iskopani rovovi iz kojih su vođeni ratovi i uništena Jugoslavija u poslednjoj deceniji 20. veka. Ali u ličnim sećanjima i kolektivnom pamćenju generacija koje su stasavale osamdesetih, taj je period ostao sačuvan kao vreme “novog talasa”, prijateljskog povezivanja, stvaranja heterogene, ali jedinstvene kulturne scene, guste umetničke mreže i široke afirmacije jugoslovenske socijalističke federacije na unutrašnjem i spoljnom planu. Fotografije Srđana Veljovića svedoče kako su i zašto protivrečnosti vremena “dekadentnog socijalizma”, kako je osamdesete nazvao Dean Duda, (p)ostale tema za istoričare države i društva, ali ne i dominantni deo ličnih sećanja tadašnjih devojaka i mladića. One predstavljaju svojevrstan istorijski izvor kao verna slika života mladih ljudi koji su delili snažna osećanja međusobnog poverenja i beskrajne solidarnosti.
Veljovićeve fotografije su zabeležile atmosferu vremena i duh generacije koja je osetila potpunu slobodu. Prenele su ono što je bila zamisao prostornih, ali i društvenih arhitekata, koji su gradili Blok 45 i osmišljavali koncept mesnih zajednica kao prostora uobličavanja “proširene porodice”. Fotografije mladih ljudi koje pokazuju njihovu emotivnu bliskost i stvaralačku kreativnost, zapravo se mogu tumačiti i kao prikaz procesa u kome je jedan san postajao realnost, u kome su utopijske ideje predstavljale osnovu stvarne zajednice. Decentralizacija koja je u Jugoslaviji trebala da bude ostvarena kroz koncept građana-samoupravljača i kroz unikatnu poziciju lokalnih zajednica, osmišljena je kao način ostvarenja ideja jednakosti i bratstva, odnosno brisanja klasnih i nacionalnih razlika i podela između sela i grada. Zajednica mladih ljudi na Veljovićevim fotografijama kao da svedoči o kratkotrajnoj realizaciji te imaginarne vizije urbanizovanog prostora. Prostor koji je vremenom trebalo da oživi “u moru zelenila”, u prirodi koja je trebala da okruži i prožme novoizgrađeno naselje, postao je mizanscen unutar koga je život dobijao nove sadržaje. Najudaljeniji novobeogradski Blok je na Veljovićevim fotografijama postao svojevrsna Arkadija, idealizovan prostor koji je upotpunjavao smisao života njegovih građana i građanki. On je fizički i mentalno distanciran od vreve starog gradskog jezgra u kome su se upravo u to vreme sukobljavali zagovornici demokratizacije i politički konzervativci, promoteri liberalizacije samoupravnog socijalizma sa njegovim odlučnim braniteljima, centralisti sa (kon)federalistima, reformisti sa ustavobraniteljima.
U vremenu koje je bilo obeleženo pripremama i održavanjem Zimskih olimpijskih igara u Sarajevu, kao prve Olimpijade održane u jednoj socijalističkoj zemlji, [1] brojni su bili događaji, “slučajevi” i “afere” koji su uzburkavali jugoslovensko društvo. Ekonomske teorije su preispitivale mogućnost izlaska iz dužničke krize prilagođavanjem samoupravnog socijalizma svetskom tržištu kapitala, političke analize su tragale za odgovorima na pitanja koja su postavljana od donošenja Ustava iz 1974., umetnički projekti su promišljali složene odnose između pojedinca i zajednice, politike i slobode, a naučni radovi pitanja mogućnosti revizije pojmova istine i ideologije. Postmodernističke ideje multiperspektivnosti i dekonstrukcije kanonizovanih formi i koncepata su direktno uticale na jugoslovensku stvarnost. Sve su se snažnije osećale tenzije i nazirale nepremostive razlike u tumačenjima. Politička scena koju je na početku decenije karakterisala idejna pluralnost, vremenom je nestajala. Traganja za novim vidovima organizacije jugoslovenske zajednice su diskreditovana rigidnim optužbama, a gotovo sve podele svođene isključivo na nacionalne predznake i legitimisane izmišljanjem navodnih istorijskih kontinuiteta. Alternativni koncepti koji su težili kompromisima i usklađivanjima potiskivani su na marginu javnog polja, na kojoj se još uvek činilo da jugoslovenstvo poseduje pokretačku snagu, jer je pored herojske prošlosti i proklamovane vizije budućnosti, imalo i bezbrižnu mladost u sadašnjosti.
Deo te margine iz zaborava su izvukle fotografije Srđana Veljovića. Prikazale su generacije koje su školovane u eksperimentalnom sistemu „usmerenog obrazovanja” istovremeno proživljavale globalnu promenu paradigme. Na njegovim fotografijama se vide reka Sava, peščani nasip koji se gradio kako bi zaštitio građane od poplava, topole pored reke, razigrani psi, obrisi novih zgrada, prazni parking prostori, doček tramvaja za 21. vek, papagaj u kavezu, Umjetnost danas. Ono što na njima dominira su prelepi mladi ljudi – na obali reke, u gumenom čamcu, na žurci sa sendvičima.
Dve fotografije – jedna devojčice/devojke sa cigaretom, druga grupe dečaka/mladića koji se guraju, snimljene su na kućnoj zabavi ispred zida sa velikim foto-tapetom “Popisa stanovništva u Betlehemu” Pietera Brueghela starijeg. U senzualne fotografije iz bezbrižnih osamdesetih savršeno se uklopila scena naizgled idiličnog života male zajednice sa Brueghelovog platna. Milioni UNICEF-ovih novogodišnjih čestitki i postera uneli su u domove širom sveta Brueghelove prikaze zaigrane dece na ledu, seljaka koji koji se vraćaju iz lova, zanatlija i trgovaca koji razmenjuju proizvode i udružuju svoj rad. Flamanski umetnik je kroz scene naizgled bezbrižnog seoskog života u nizozemskom pejzažu, u koji je uklapao biblijske priče, zapravo preneo svedočanstva o gladi, surovom oporezivanju osiromašenih seljaka i ubijanju dece u vojnim pohodima stranih zavojevača. Istovremeno je predstavio, biblijsku prošlost i svoju sadašnjost, lepotu i surovost življenja.
Veljovićeve fotografije grupe mladih ljudi, kojoj je i sam pripadao, u igri i razbibrigi, kao da predstavljaju labudovu pesmu jednog društva. U kontrastu sa njima se i sunovrat koji je usledio devedesetih razotkriva u svoj svojoj tragičnosti. One su u isto vreme i bezbrižne i nostalgične, i anticipacija su drame koja se završila kao tragedija samo nekoliko godina kasnije.
Način na koji ih je Veljović uredio i posložio, četrdeset godina nakon njihovog nastanka, upisao im je i novi sloj značenja. Oživljeno sećanje je dobilo delatnu snagu. Danas, kada je svaki kadar sa Veljovićevih fotografija krajolika izmenjen do neprepoznatljivosti, kada je obala Save kilometrima zaklonjena splavovima i reka gotovo nevidljiva i nedostupna građanima i građankama koji šetaju kejom u Bloku 45, nameće se lament nad vremenom u kome je stvarnost bila potpuno drugačija. Ali kao što je Brueghel prikazao zajednicu koja se nosi sa životnim teškoćama i političkim problemima, i koja uspeva da iz njih izađe osvestivši snagu empatije i povezanosti čoveka sa prirodom kao preduslov njegovog opstanka, i Srđan Veljović je prikazom grupe mladih iz nekog drugog vremena i njihovog tadašnjeg okruženja vratio nadu i osmeh na lica onih koji u njegovim fotografijama prepoznaju sebe.
Olga Manojlović Pintar
[1] Letnje Olimpijske igre 1980. godine u Moskvi bile su prve, ali njih je bojkotovalo 58 zemalja, uključujući i SAD, u znak protesta povodom sovjetske invazije na Avganistan 1979. godine.
